Tuir lisan Iliomar nian, iha tempu uluk ne’e no agora diferente, tamba uluk ne’e feto no mane nia inan aman mak ba hasoru malu pois kesi deit sira nain rua hodi tau hamutuk no harii familia, no tenki tuir dalan legal husi parte mane ka feto nian. Tempu agora feto mane mak koinese malu tiha, mak foin nia inan aman ba buka malu hodi buka dalan ba sira rua bele moris hamutuk kalae.
Husi tempu uluk no agora ne’e nia diferensa mak ne’e, maibe atu hafolin feto nia modelu hanesan deit, mak foufoun husi familia parte mane nian ba tur hamutuk ho familia feto nian hodi koalia lia tuir malu, atu buka dalan, se dalan iha ka laiha mos tenki halo tuir para iha, no atu loke dalan nian ne’e mak husi parte mane nian fo karau rua, husi parte feto nian sei simu hasoru ho tasi mane 2 no tais feto 3 entrega ba parte mane nian.
Liu tiha hamoos dalan nian, lori tan mamolik par ida ba feto nia uma, husi parte feto nian sei oho fahi ida. Liu tiha ida ne’e depende sira nia forsa ka kbiit orsamentu nian hodi atende eventu ne’e. Wainhira sasan sira nebe presiza prontu hotu ona, presiza semana ida ka fulan ida atu koalia lia ida ne’e, hodi lori feto foun mai mane nia uma. Sasan, osan ka animal sira nebe feto nia inan aman ka uma lisan termina ona, hanesan mamolik par ida, karau sanulu resin rua (12), no osan hodi ba feto nia uma lisan ka familia para bele lori feto foun mai mane nia uma. Feto nia inan aman ka familia sira sei fo hatais ba nia oan feto ho tais oin tolu mak hanaran, (nunukalah, vatasa, pailale), no tenki original husi railaran la’os sosa kabas husi loja ka merkadu. Husi parte feto sei oho fahi boot ida hodi husik nia oan feto ba mane nia uma. Wainhira lia tuir malu ona familia sira husi parte mane nian sei lori feto foun ba mane nia uma hodi halo prosisaun tuir lisan neba nian.
Liu tiha semana ida familia husi parte feto nian sei lao tuir nia oan feto nia dalan ba mane nia uma hodi lori fahi boot ida ba parte mane nian hodi oho no han, pois husi parte mane nian sei hasoru sira hodi prepara fahi 10 hodi oho no fo han ba parte feto nia familia sira nian.
To’o tempu ruma mak kuandu iha problema iha familia foun ne’e nia uma laran entre sira nain rua karik, wainhira mane mak halo violensia hasoru feto ne’e karik, feto sei halai fali ba nia familia nia uma, pois to’o tempu hakmatek ona mak mane hakarak ba lori fila nia fen mai nia uma karik, nia sei multa karau 4 ka 5 ba feto nia familia mak foin lori fila nia fen mai uma.
Sasan sira ne’ebe ohin temi iha leten ne’e la’os mane nia familia mesak deit ka mane mesak nebe atu kaben ne’e mak responsabiliza, maibe familia sira nebe hamutuk iha uma lulik ida ne’e tuur hamutuk hodi suporta ida ne’ebe atu kaben, hodi hafolin feto. Nune’e mos husi parte feto nian, sasan sira ne’ebe atu fo hatais ba feto foun ka animal sira nebe atu oho mos sira nia uma lisan kolabora hamutuk hodi halo susesu eventu kazamentu tradisional (barlakeadu). Exeptu kazamentu iha Igreja mak parte mane nia familia deit mak responsabiliza. Ne’e mak ita hanaran Kultura Iliomar ne’e “Kultura Sosialista”.
Kultura Sosialista ne’e inisia husi ita nia beiala sira, tutan ba bebeik husi jerasaun ba jerasaun, hori uluk nanis to’o agora iha tempu modernu, no sei kontinua nafatin to’o ita nia oan no beioan sira. Tan ne’e kuandu iha ona eventu ruma iha ita nia familia uma lisan nian, ita tenki marka prezensa iha ne’eba hodi kontribui buat ruma, nune’e loron ida ita hetan eventu ne’ebe hanesan sira mos sei hola parte. Maibe se ita la kontribui, ita mos sei simu nia konsekuensia ita tempu seluk ne’ebe ita presiza ba. Nune’e “Lei Karma nian” ne’e akontese ba ita.
Kultura Sosialista ne’e so aplika deit ba Kultura Barlake, ema mate, hada rate, maibe la aplika ba futuru oan sira nian, hanesan oan sira nia edukasan, nune’e iha futuru mai sira mak sei sai kontinuador ba Kultura Sosialista ne’e, tan ne’e ita so manan ka aplika deit iha parte sorin, maibe oan sira nia futuru nunka preokupa. Kultura sosialista hanesan ne’e, mak hanaran kultura sosialista tradisionalista beiala sira nian, nebe fo valor deit ba tradisaun anterior deit, maibe la fo valor ba jerasaun foun nia futuru, nune’e kultura ida ne’ebe hamate, la’os hamoris beioan sira nian moris agora no futuru.
By Aldo Jlm’22