Introdusaun
Bainhira ita harii uma ida antes ne’e ita tenki halo planu uluk ba uma ida ne’e hodi tau iha ida-idak nia fatin hanesan, kuartu, sala vizita, han nian, kozina, haris fatin, nsst…tenki hatuur tuir ida-idak nia fatin. Nune’e mos bainhira ita harii nasaun ida, buat hotu-hotu tenki hatuur tuir ida-idak nia fatin, hanesan fatin atu tau office, agrikultura, hospital, eskola, kampu aviasaun, merkadu, estrada no transporte, tenki ordena tuir ida-idak nia fatin. Nune’e ita bele tau ema tuir ida-idak nia abilidade, ou “The right man on the right place”.
Saida mak PMOT ou Ordenamentu Território? PMOT mak Planu Munisipal Ordenamentu Território, baseia ba Lei Baziku Ordenamentu Territorio (LBOT) no.06/2017, 19 Abril; Dekretu Lei no.45/2020 dia 7 de Outubro, “Orgánica do Ministério do Plano e Ordenamento”; artigo 2, natureza MPO mak departementu governamental responsável husi konsepsaun, koordenasun no avaliasaun politika; artigu 15, Direção-Geral de Ordenamento do Território; artigu 16, Direção Nacional de Planeamento Urbano; artigu 17, Direção Nacional de Ordenamento Espacial; artigu 18, Direção Nacional de Dados Geospaciais.
Iha fulan Junho 2021 halao ona pré-sosializasaun PMOT iha nivel munisipiu 5 mak hanesan: Baucau, Bobonaro, Ermera, LAUTÉM no Viqueque. Iha fulan Outubro 2021, kontinua halo sosializasaun ho Xefi Suco sira iha kada Postu Administrativo (PA) iha municipio Lautém hanesan, PA Lautém, PA Luro, PA Iliomar, PA Lospalos (inklui PA Lore), PA Tutuala, mak partisipa ona DGOT-MPO. Atividade prosesu selesionadu ba Konsultoria halao durante fulan 8, hahu husi fulan julho 2021 – janeiro 2022 selesional Konsultoriu NLA-GERTIL.
Despacho Konjunta MPO & MAE mak determina ba elaborasaun PMOT DK/DC no.004/de PMOT-Muncipio LAUTÉM. Iha dia 16 de Maio de 2022 harii Konstituisaun no funsionamentu Komisaun Konsultivu mak kompostu husi: DGOT husi MPO, DGTP-MJ, DGDA-MAE, DGAmb-SEA, DGAgri-MAP, integra mos AML. Iha dia 17 de Junho de 2022 harii Konstituisaun no Funsionamentu ba grupo de Trabalho ida atu halao Plano Munisipal Ordenamentu Territorio ida ne’e, hodi hatudu Diretor Servisu Municipal Planeamentu Sr.Wilson Jose sai koordenador ba Plano ida ne’e, inklui diresaun servisu sira seluk nebe iha munisipiu Lautém nia laran tomak hodi halo susesu ba atividade ida ne’e.
Objetivu Atu Atinji
Objetivu Sentral husi PMOT, Baucau, Bobonaro, Ermera, LAUTÉM no Viqueque mak tuir mai ne’e:
- Iha tradisaun ambitu municipal nian, husi kuadru dezenvolvimentu territoriu nebe estabelese ona, iha instrumentu natureza ho ambitu nasional.
- Definisaun vizaun no objetivu atu atinji horizonte planu nian.
- Espresaun territorial husi estratejia dezenvolvimentu municipal liu husi modelu ordenamentu territoriu municipal no rejime okupasaun, uza no transformasaun rai nian, inklui definisaun husi kondisaun sira no parametru sira hodi uza rai hodi hetan rezultadu diak iha espasu publiku.
- Definisaun husi diretiva sira municipal nian ba jestaun programa territoriu municipal nian.
Modelo odernamentu territorio municipio LAUTÉM nian define tuir mai ne’e:
- Estruturasaun no dezenvolvimetu Sistema Urbano municipal, inklui delimitasaun husi perimetru sira urbanu nian.
- Definisaun redes transportes nian, infraestruturas no ekipamentus koletivus.
- Epesializasaun produtiva territorio municipal nian.
- Dezenvolvimentu funsaun rezidensial munisipiu, inklui definisaun programa abitasaun nian
- Usa Referensiasaun territorial no nia atividade sira, liu husi definisaun klase no kategoriais rai nian.
- Sistema protesaun valor sira rekursu naturais, kulturais, agrikultura no floresta sira nian.
- Identifikasaun area risku natural, ambiental ou teknolojiku no definisaun sasukat okupasaun uza rai nian ba protesaun ema no riku soi sira sai medida prevensaun no mitigasaun ba risku sira ne’e.
Establesimentu Grupu Traballu
Establesimentu Grupu Traballu ida ne’e kompostu husi:
- Administrador Postu Administrativu iha Munisipiu Lautém
- Xefi Suco sira
- Diretor Munisipal sira hotu hanesan:
- Diretor Agencia Planemento
- Diretor Terras e Propriedade Municipal
- Diretor Obras Publika Municipal
- Diretor Agrikultura Municipal
- Diretor Gestão Mercado & Turismo Municipal
- Diretor Saúde Municipal
- Diretor Edukasaun Municipal
- PNTL Municipio
- Bombeiros
- Konfisaun Relijiosas
- ONG sira
- Camara Comercio Industria (CCI)
- Veteranos
- Lia Nain
- Juventude
- Gender no Defisiente
- Partidos Politicos

Lançamento Oficial PMOT-LAUTÉM
Husi Sua Ex.cia Vice Primeiro Ministro e Ministro Plano Ordenamento de Território, Sr. Jose Reis.
Iha loron tersa-feira, dia 19/7/2022, iha Salaun Administrasaun Munisipiu Lautém hala’o Abertura Lançamento Oficial PMOT-Lautém, ho total partisipantes 250 pessoal, kompostu husi APA nain 6 (Lospalos, Lore, Lautém, Luro, Iliomar, no Tutuala). Xefi Suco 34 ho nia lia nain sira, Diretores Servisu Muncipais sira, ONG’s hotu, Ekipa Konsultat NLA no GERTIL nasional no Internasional.

Iha biban ida ne’e, Vice PM Sr.José Reis, ho nia intervensaun katak, “se Timor ne’e kuandu ita ordena didiak nia sei sai jardim ida iha Asia Pasifiku”. Maski ita ukun-an tinan ruanulu ona, maibe ita foin mak planu, loloos ne’e planu antes mak ita halo dezenvolvimentu, maibe la buat ida ita seiduak tarde, ita tenki tau kuda iha kareta oin mak dada laos tau kareta iha kuda oin, orsida ita sei la la’o ba oin. Governu troka malu nafatin iha kontinuidade maibe dezenvolvimentu mak markar pasu hela deit. Diskursu Vice PM Sr.Jose Reis iha situs tuir mai ne’e:….
Ho abertura ofisial PMOT-Lautém ne’e, ekipa lokal, nacional no internasional komesa halao sira nia serbisu hodi atinji mehi nebe ita hotu hein iha futuru oin mai.
Ekipa hirak ne’ebe atu hala’o desenvolvimentu iha kada munisipiu iha Teritorio Timor laran tomak, mak ekipa hirak nebe temi ona iha leten, bele servisu hamutuk no interligadu, labele serbisu mesak. Nune’e deit mak ita nia desenvolvimentu bele la’o ba oin, iha tempu agora no futuru be mai.
Oleh Aldo Jlm’22, Edisi 220722