Oleh: Aldo Jlm

Timor Leste wainhira independente ona,  iha nia politika ida katak, sidadaun hotu-hotu nebe hela iha nasaun ida, tenki iha rai ida, hodi hela ba no hatutan nia moris nu’udar sidadaun ida iha rai ida ne’ebe independente ona. Tuir Konstituisaun (KRDTL) artigo 4, versiklu 3 hateten katak, “Estadu la taka matan ba Timor-oan nia rai rohan ida eh ba direitu soberania ne’ebe nia hala’o, hodi la halo aat ba ratifikasaun kona-ba rai-ketan”.

Hori uluk kedas iha tempu Portugues, wainhira administrasaun munisipiu Lautém, hatuur nia postu administrativu sira mak hanesan, Postu Administrativu (Iliomar, Lospalos, Lore, Lautém, Luro, no Tutuala). Entre postu sira ne’e, suco Fuat tama iha Postu Administrativu Iliomar, nebe ho nia suco 6 mak hanesan suco Iliomar I, Iliomar II, Ailebere, Fuat, Caenliu no Tirilolo. 

Uluk iha portugues nia tempu Postu Administrativu Iliomar iha deit suco 4 mak hanesan: Iliomar, Fuat, Ailebere no Caenlio. Maibe liu tiha dekade balun, iha mudansa ba suco sira ne’e tamba iha aumenta populasaun (crescimento populacional) nune’e Suco Iliomar fahe ba rua sai fali Iliomar I, no Iliomar II to’o tempu funu iha Timor 1975. Wainhira tun fali husi Matebian, mosu tan suco foun ida nebe fahe husi Suco Caenlio fahe fali ba Suco Tirilolo. Nune’e Postu Administrativu nebe uluk iha Suco 4 deit sai fali suco 6, tamba iha aumenta numeru populasaun.

Suco Fuat ne’e suco ida ne’ebe nia populasaun kiik liu entre suco 6 iha Iliomar. Suco ida ne’e nia rekursu umanu menus liu iha tempu portugues, nune’e Suco Iliomar I, mak sai nia lider (liurai) husi tempu portugues mai to’o iha okupasaun Indonesia, mak Sr.Francisco Ferreira husi Acara Iliomar. Iha tempu Indonesia mos buka lideransa ruma husi suco ne’e atu lidera maibe laiha nafatin, taun hili fali lider ida husi Suco Tirilolo naran “Adelino Machado” hodi mai kaer lider (liurai) iha fulan balun deit. Hafoin mak mosu lider ida husi ami nia suco Fuat, mak Sr.Joaquim Henriques, ne’ebe momentu ne’e sei analfabeto, hafoin tuir PBH iha tempu Indonesia, ikus mai nia hatene leh no hakerek mak sai lider (kepala Desa) iha Suco Fuat ne’e to’o ukun-an. Iha tempu ukun-an, lider ne’ebe mosu mak Sr.Fernando Jeronimo, tuir mai mak Sr.Martins Pinto, to’o agora. Kompara tempu portugues, Indonesia mai to’o Timor ukun-an, Fuat iha ona rekursu umanu suficiente atu bele kaer rasik nia kuda talin. Husi Ensino Básico to’o Pos-graduadu nia ema sira iha Suco ida ne’e iha tiha ona, maski sei konta ho liman fuan. Barak mak buka moris iha rai liur, iha capital municipio no iha nasional ne’eba.

Total populasaun uluk Portugues nia tempu atinji to’o 800 ital maibe iha Indonesia nia tempu númeru populasaun ida ne’e tun metade to’o 400 ital deit tamba barak mak mate mohu iha ailaran no vila laran hodi defende ba ukun-rasik-an. Agora iha tempu Independensia kresimentu populasaun sa’e makaas liu tan sai fali 1.149 ona, mane 549, feto 600. Númeru populasun sa’e makaas tamba rai malirin, no jovem barak mak hola malu.

FUAT (Forsa Unidade Atinji Tarde) sai lema ba jovens mileneal sira, atu pratika desportu hanesan tebe bola, voley ball, entre suco sira iha Postu Administrativo Iliomar, agora atinji tiha ona sira nia mehi maski tarde, tamba uluk kedas sira menus rekursu umanu iha parte oi-oin, to’o desportu nian mos sira empresta husi postu administrativu sira seluk. Agora sira forte ona, maski barak mak ba eskola no buka serbisu iha kapital nacional no municipio nian, maibe kuandu iha eventu ruma iha suco ida ne’e sempre unidos hodi hala’o eventu sira ne’e. Rezultadu mak sira hetan 1o no 2o klassifikadu a nivel postu administrativu, wainhira hala’o eventu 28 novembro 2021 iha postu administrativu Iliomar, no halo kedas hastear bandeira nacional iha duni suco ida ne’e, tamba sira iha kampu futeboll nian nebe sufisiente atu halo eventu ne’e.

Iha Suco ida ne’e iha número veteranus barak liu husi suco sira seluk. Mais ou menus 50% husi total populasaun kuaze veteranus. Ne’e mak entre sira ne’e halo ona sira nia uma mutin. Restu sira ne’e balun hetan Uma Kbiit Laek (UKL), uluk hetan tolu, agora hetan tan uma sanulu, nebe suporta husi orsamentu estadu, nebe aloka husi municipio mai postu Iliomar, liu husi Planu Nasional Desenvolvimentu Suco (PNDS).

Estrada sei halo ho manual, distância husi Estrada nacional mai to’o suco laran ±1,5km. Iha Pré-Eskolar no Ensino Básico Filial husi EBC LAT Suco Caenlio nian naran EBF-Fera Naben Fuat. Postu saúde foin mak halo seidauk hotu. Igreja seidauk iha, tan ne’e provisoriamente sei reza deit sede Suco Fuat. Distância husi suco ba Vila Iliomar ± 5 km. Bee no saneamentu iha hotu ona, bee nebe dada husi Irakalah mai iha bak rua nebe konstrui husi orsamentu PNDS nian, halo ida iha nivel kraik no ida iha nivel leten, mak foin distribui ba uma kain ida-idak. Uma kain sira ne’e mos iha hotu ona sintina rasik, nebe suporta husi estadu mak hanaran Area Lasoe Foer Arbiru (ALFA). Eletrisidade tama tiha ona, lakan 24 oras, foin dadaun ne’e uza ona pre-pago nebe sira uza mos uza ho sukat no kuidadu la arbiru hanesan uluk sei gratuita.

Ita hein deit, wainhira postu saúde diak no inagura tiha ona, mak sei koloka enfermeira ba suco refere hodi atende nesesidade moras sira iha suco refere. Ita hotu esforsu no serbisu makaas liu tan, para orsamentu ba PNDS bele kanaliza tuir nia dalan hodi halo dezenvolvimentu diak liu tan iha Suco Fuat nian laran, liu-liu dalan kilometro 1,5 nebe sei aat, no mos igreja ka kapela ne’ebe to’o agora seidauk iha.  

Maski neneik maibe bebeik, maski tarde maibe atinji tiha ona o nia mehi ba suco ida ne’ebe sai forti no kualidade iha rekursu umanu no naturais nebe sufisiente hodi hamoris kresimentu populasaun ne’ebe agora sa’e makaas, ba futuru ida ne’ebe diak no kualidade liu.

By Aldo Jlm

Edisi, 030822

(Visited 132 times, 2 visits today)
Avatar photo

By Aldo Jlm

Elemen KPKers-Lospalos,Timor Leste, Penulis, Editor & Kontributor Bengkel Narasi sejak 2021 hingga kini telah menyumbangkan lebih dari 100 tulisan ke BN, berupa cerpen, puisi, opini, dan berita, dari negeri Buaya ke negeri Pancasila, dengan motonya 3S-Santai, Serius dan Sukses. Sebagai penulis, pianis dan guru, selalu bergumul dengan literasi dunia keabadian.

Tinggalkan Balasan

Alamat email Anda tidak akan dipublikasikan. Ruas yang wajib ditandai *

Situs ini menggunakan Akismet untuk mengurangi spam. Pelajari bagaimana data komentar Anda diproses.